Դյույմեր (մատնաչափեր)
Միավոր:
- Երկարություն / հեռավորություն
Կիրառվում է աշխարհով մեկ:
- Հիմնականում օգտագործվում է Միացյալ Նահանգներում, Կանադայում և Մեծ Բրիտանիայում:
Նկարագրություն:
Դյույմը երկարության միավոր է, որը հիմնականում օգտագործվում է կայսերական և ԱՄՆ չափման միավորների ավանդական համակարգերում և իրենից ներկայացնում է ֆուտի 1/12-րդ մասը և յարդի 1/36-րդ մասը:
Սահմանում:
1959թ.-ից սկսած՝ դյույմը սահմանվել է և միջազգայնորեն ընդունվել՝ հավասար 25,4մմ (միլիմետրի):
Ծագումը:
Դյույմը /մատնաչափը/ որպես չափման միավոր օգտագործվում է Մեծ Բրիտանիայում՝ սկսած առնվազն յոթերորդ դարից, իսկ 1066թ. սահմանվեց որպես ծայրը ծայրին շարված երեք չորացրած գարու հատիկի երկարություն (այդ սահմանումը պահպանվեց մի քանի դար):
12-րդ դարում շոտլանդական դյույմը (մատնաչափը) սահմանվեց՝ հավասար միջին մարդու բութ մատի եղունգի ներքին մասի լայնությանը: Չափման նման միավորներ գոյություն ունեին շատ տարբեր վայրերում, որոնք հիմա ժամանակակից Եվրոպան են կազմում, և որտեղ պորտուգալերենում, ֆրանսերենում, իտալերենում, իսպաներենում և շատ այլ լեզուներում մատնաչափ /դյույմ – inch/ բառը նույնն է բութ մատը նշելու համար:
Դյույմի անգլերեն անվանումը՝ «inch»-ը, ածանցյալ է լատինական uncial-ից, որը նշանակում է մեկ տասներկուերորդ մաս (դյույմը ավանդաբար ֆուտի /ոտնաչափի /foot/ 1/12 մասն է):
Նույնիսկ քսաներորդ դարում աշխարհով մեկ դյույմի տարբեր սահմանումներ էին դեռևս կիրառվում, սակայն դրանք իրարից տարբերվում էին ավելի քիչ, քան՝ 0.001%-ով: 1930թ.-ին Բրիտանական ստանդարտների ինստիտուտն ընդունեց դյույմը ճիշտ՝ 25.4մմ, իսկ Ամերիկյան ստանդարտների ասոցիացիան նույնն արեց 1933թ/-ին, և առաջին երկիրը, որն օրինականորեն ընդունեց այդ սահմանումը, Կանադան էր (1951թ.):
1959թ.-ին Միացյալ Նահանգները և Բրիտանական համագործակցության երկրները համաձայնագիր ստորագրեցին՝ համաձայնելով ստանդարտացված 25.4մմ սահմանման հետ:
Տարածված հղումներ:
- Միացյալ Նահանգների 25 ցենտանոց մետաղադրամը մոտավորապես մեկ դյույմ տրամագիծ ունի:
- Լիովին հասուն մարդու ակնագունդը մոտ մեկ դյույմ տրամագիծ ունի:
Օգտագործման համատեքստ:
1995թ. Մեծ Բրիտանիայում դյույմը (ֆուտի, յարդի և մղոնի հետ մեկտեղ) պաշտոնապես ընդունվեց որպես առաջնային միավոր՝ ճանապարհային նշանների և տարածության ու արագության չափումների համար: Այլ համատեքստերում մետրիկական չափումներն այժմ առաջնային համակարգ են հանդիսանում՝ չնայած դյույմերը հաճախ են օգտագործվում կենցաղում, հատկապես այն մարդկանց կողմից, ովքեր ծնվել և կրթություն են ստացել «նախատասնորդական» Բրիտանիայում:
Միացյալ Նահանգներում մարկշեյդերներն օգտագործում են ԱՄՆ գեոդեզիական դյույմը, որը սահմանվում է որպես 1/39.37 մետր, որն ածանցյալ է 1893թ. Մենդենհոլի օրենքից, որում 1 ֆուտը սահմանվում է որպես 1200/3937 մետր:
Բաղադրիչի միավորներ:
- Դյույմը կայսերական համակարգում ավանդաբար երկարության չափման ամենափոքր ամբողջական միավորն է, և դյույմից փոքր չափումներն արտահայտվում են դյույմի 1/2, 1/4, 1/8, 1/16, 1/32 և 1/64 մասերի օգտագործմամբ:
- 19-րդ դարի սկզբին Մեծ Բրիտանիայում ինժեներ-մետրոլոգներն սկսեցին օգտագործել դյույմի հազարերորդական մասը, որպեսզի հնարավոր լինի ամենամեծ ճշգրտությամբ չափումներ կատարել, և ապա այս նոր մասի բազմապատիկները հայտնի դարձան Միլ (thou) անվանումով:
Բազմապատիկներ:
- 12 դյույմը = 1 ֆուտի (ֆտ/ft/)
- 36 դյույմը = 1 յարդի (յդ/yd/)